Dochody jednostek samorządu terytorialnego - projekt zmian

Przyczyny i cele proponowanych zmian

Jak czytamy w uzasadnieniu proponowanych zmian, nowelizacja ustawy z 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego jest związana z realizacją programu Polski Ład. Proponowane w projekcie nowe przepisy realizują postanowienia tego programu, wprowadzając m.in. nową subwencję rozwojową (inwestycyjną) dla samorządów, a ponadto zapewniają dostosowanie systemu finansów samorządu terytorialnego do wyzwań, przed jakim stają samorządy w konsekwencji wdrożenia ambitnych działań Polskiego Ładu, zwłaszcza w systemie podatkowym.

Z analiz przeprowadzonych przez Ministerstwo Finansów wynika też, że obecny system dochodów jednostek samorządu terytorialnego (JST) generalnie wymaga dostosowania do nowych realiów ekonomiczno-prawnych.

Kolejnym powodem zmian jest to, że obecnie obowiązujące przepisy ustawy z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, regulujące zasady ustalania wpłat województw do budżetu państwa i sposób ich podziału, wygasają z końcem 2021 r.  Dlatego też niezbędne jest – do czasu wprowadzanie docelowego mechanizmu wyrównano-korekcyjnego – przygotowanie proponowanej regulacji, mając także na uwadze fakt, iż jej brak oznaczałby, że samorządy województw nie otrzymają w 2022 r. i kolejnych latach części regionalnej subwencji ogólnej pochodzącej z wpłat, gdyż nie będzie podstawy prawnej do ustalania zarówno wpłat, jak i subwencji. Pozbawiłoby to większość województw istotnej części dochodów.

Stąd omawiany projekt ma na celu wprowadzenie korekt obecnego systemu dochodów JST, które mają umożliwić:
1. zwiększenie stabilności i przewidywalności dochodów samorządowych, tak by były one mniej narażone na wahania koniunktury gospodarczej oraz skutki wprowadzanych zmian prawnych;
2. wyeliminowanie dysfunkcji systemu dochodów samorządowych, które uległy znacznemu nasileniu w okresie dekoniunktury wywołanej epidemią Covid-19 i mogą się pogłębić po wprowadzeniu zmian podatkowych zawartych w Polskim Ładzie;
3. wzmocnienie potencjału inwestycyjnego JST;
4. zapewnienie samorządom województw dochodów niezbędnych do realizacji zadań publicznych.

Co się zmieni?

Udział JST we wpływach z podatków dochodowych

Projekt przewiduje ujednolicenie sposobu ustalania i przekazywania dochodów JST z tytułu udziału we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) oraz podatku dochodowego od osób prawnych (CIT). Ustalana globalna kwota dochodów samorządu terytorialnego z podatku PIT i podatku CIT bazowałaby na planowanych na dany rok budżetowy wpływach z PIT i CIT, ustalonych przed rozpoczęciem roku budżetowego. Dzięki temu kwota dochodów JST z tytułu udziału w PIT i CIT w skali makro będzie znana przed rozpoczęciem roku budżetowego, a jednostki samorządu terytorialnego będą pewne otrzymania zaplanowanych dochodów. Tym samym możliwe będzie przekazywanie JST dochodów z tytułu udziału we wpływach z podatków dochodowych w stałych, równych miesięcznych ratach.

Zdaniem autorów projektu, korzystne dla JST będzie określenie z góry, przed rozpoczęciem roku budżetowego, kwot ich dochodów, które to kwoty nie zmieniałyby się przez cały rok, niezależnie od koniunktury gospodarczej roku budżetowego, czy terminów rozliczeń podatków. Zasadniczo ułatwiłoby to samorządom planowanie oraz realizowanie budżetów. To rozwiązanie uwzględnia fakt postulat, iż samorządy potrzebują przewidywalnych dochodów, gdyż odpowiadają za realizację zadań publicznych, które mają charakter stały.

W uzasadnieniu proponowanych zmian wskazuje się też, że potrzeba ustabilizowania dochodów JST z tytułu udziałów w podatkach dochodowych jest istotna także ze względu na rozważane przesunięcie terminów rozliczeń PIT i CIT dla podatników. To przesunięcie terminów powodowałoby istotną zmianę rozkładu dochodów JST w poszczególnych miesiącach roku budżetowego, narażając JST na problemy z zachowaniem płynności finansowej JST w ciągu roku budżetowego.

Oparcie dochodów samorządowych z tytułu udziałów w PIT i CIT na prognozie uzasadnia wprowadzenie w projektowanej ustawie mechanizmu korekty dochodów (korekta ex post). Taki ustawowy mechanizm korekty działałby zarówno w razie zawyżenia prognozy jak i w sytuacji jej zaniżenia. Korekta miałaby zastosowanie jeśli wykonanie dochodów wskazałoby, że - na podstawie prognozy - przekazano do JST zbyt małe lub za duże kwoty dochodów. Rozwiązanie byłoby w pełni obiektywne, przejrzyste i co ważniejsze sprawiedliwe. Korekta dochodów byłaby dokonywana w kolejnym roku budżetowym.

Ważne!
Jednocześnie w projektowanej ustawie proponuje się, aby docelowo kwota dochodów pojedynczej jednostki samorządu terytorialnego z tytułu udziałów w PIT i CIT ustalana byłaby w powiązaniu z udziałem we wpływach podatkowych ustalonych na terenie danej JST na podstawie średniej z 3 lat (n-2, n-3, n-4) zamiast obecnego udziału jednorocznego (z roku n-2).

Takie rozwiązanie chroniłoby przed załamaniem lokalnej koniunktury, ograniczając wahania dochodów poszczególnych jednostek, których dotyka nagły spadek dochodów z tytułu dochodów podatkowych, na skutek np. pogorszenia z roku na rok sytuacji finansowej głównego podatnika. Corocznie występują przypadki samorządów odnotowujących znaczne obniżki  wpływów podatkowych, co stanowi realny problem dla tych samorządów. Ustalenie dochodów z tytułu udziału JST w podatku jako średniej z 3 lat w miejsce udziału jednorocznego zasadniczo ograniczy drastyczność skutków tego typu przypadków.

Wprowadzenie reguły dochodowej zapewniającej długookresową stabilizację finansową JST

W świetle tej reguły stabilizującej dochody samorządowe, planowane łączne dochody samorządów z tytułu  udziału we wpływach z podatków dochodowych PIT i CIT nie mogłyby być na dany rok budżetowy mniejsze niż dochody wykonane z roku poprzedzającego rok bazowy indeksowane wskaźnikiem średniookresowej dynamiki PKB. Reguła namnażałaby dochody wskaźnikiem średniookresowej, czyli 8-letniej dynamiki PKB – taki okres wynika z przeciętnej długości cyklu koniunkturalnego. Jego zastosowanie w tej nowej regule samorządowej miałoby także charakter antycykliczny, czyli korzystny dla JST, szczególnie w okresie gorszej koniunktury.

Zakłada się, że w wyniku wdrożenia proponowanej reguły dochody samorządowe będą odporne na skutki wynikające dla samorządów ze zmian prawnych wprowadzanych w przepisach podatkowych oraz mniej podatne na wahania cyklu koniunkturalnego.

Wprowadzenie nowej części subwencji ogólnej - części rozwojowej, zapewniającej stałe wsparcie JST w obszarze inwestycyjnym

Projektowana ustawa przewiduje ustalenie globalnej kwoty tej części subwencji, jak również jej podziału na poszczególne jednostki, na podstawie zobiektywizowanego algorytmu. Szczegółowy algorytm podziału uwzględniałby dwa kluczowe:  parametry jakim są poziom wydatków majątkowych JST oraz liczba mieszkańców.
Globalna kwota subwencji o charakterze rozwojowym  będzie  stabilna i nie będzie ulegać znacznym corocznym zmianom wysokości na skutek wahań poziomu inwestycji samorządowych. Natomiast kryteria jej podziału będą przyczyniać się do:
- ograniczania nierówności rozwojowych między samorządami (poprzez otrzymywaną przez każdy samorząd kwotę podstawową części rozwojowej subwencji ogólnej, ustalanej co do zasady proporcjonalnie do liczby mieszkańców),
- wzmocnienia aktywności inwestycyjnej JST (tzw. premia aktywizująca, przysługująca samorządom odnotowującym ponadprzeciętne w relacji do średniej wzrosty wydatków majątkowych oraz premia inwestycyjna dla samorządów, w których inwestycje to znaczna część ich budżetu).

Oparcie mechanizmu korekcyjno-wyrównawczego na bieżących wpływach z PIT i CIT

Efektem projektowanej zmiany będzie lepsze dopasowanie systemu korekcyjno-wyrównawczego do aktualnej, bieżącej sytuacji finansowej jednostki oraz wyeliminowanie istotnej obecnie dysfunkcji systemu sprowadzającej się do czasowego rozdźwięku między kwotami dochodów, na podstawie których liczone są wpłaty tzw. janosikowego/subwencje wyrównawcze (rok budżetowy n-2) a rokiem, w którym wpłaty/subwencje wyrównawcze są realizowane (rok n).

Inne ważniejsze proponowane zmiany

Omawiana nowelizacja przewiduje ponadto:

- Przedłużenie obowiązywania obecnych przepisów w zakresie wpłat województw do budżetu państwa i części regionalnej subwencji ogólnej, tak by zagwarantować samorządom województw dochody niezbędne do realizacji zadań publicznych.

- Uelastycznienie zarządzania budżetami JST poprzez modyfikację reguł fiskalnych obowiązujących JST, tj. wprowadzanie czasowych preferencji w zakresie zasady zrównoważenia części bieżącej budżetu jednostki samorządu terytorialnego oraz indywidualnego limitu spłaty zobowiązań, szczególnie w kontekście wyzwań nakładanych w ramach Polskiego Ładu.

- Wdrożenie zmian do ustawy o regionalnych izbach obrachunkowych zmierzających do zwiększenia jednolitości i spójności stosowania przepisów prawa z zakresu finansów publicznych, poprzez umożliwienie Krajowej Radzie Regionalnych Izb Obrachunkowych, w  porozumieniu z ministrem właściwym do spraw finansów publicznych, opracowanie wytycznych ułatwiających działalność orzeczniczą poszczególnych izb.

- Wprowadzenie możliwości przekazania w 2021 roku z budżetu państwa dodatkowych środków dla samorządów w celu wsparcia realizacji zadań własnych JST.

- Doprecyzowanie obecnych regulacji oraz zmiany usprawniające w obszarze postępowań administracyjnych w zakresie subwencji ogólnej, ograniczające w szczególności nadmierne obciążenie biurokratyczne.

Od kiedy zmiany?

Omawiany projekt ma zostać przyjęty przez Radę Ministrów w IV kwartale 2021 r. Zdecydowana większość nowych przepisów ma obowiązywać od 2022 roku.

oprac. Paweł Huczko