Mechanizm zapewnień dofinansowania i finansowania

Niewątpliwą zaletą mechanizmu udzielania zapewnień jest możliwość realizacji dużych bądź skomplikowanych przedsięwzięć dzięki elastycznemu podejściu do zasady roczności budżetu. Jednocześnie nie można pominąć wad systemu: znikomego wpływ na racjonalizację wydatkowania środków publicznych i przyspieszenie absorpcji środków europejskich, braku kryteriów, w tym zasad i terminów rozpatrywania wniosków o zapewnienie.

Ustawa o finansach publicznych z dniem 1 stycznia 2010 r. wyposażyła Ministra Finansów w instrument zarządzania budżetem państwa pod nazwą „zapewnienie”. W poprzednim stanie prawnym brak było przepisu rangi ustawowej, który upoważniałby Ministra Finansów do udzielania zapewnień.

Zapewnienie jest przyrzeczeniem, danym przez Ministra Finansów, finansowania realizacji określonego przedsięwzięcia. To, inaczej mówiąc, promesa uruchomienia środków z rezerwy celowej na dane zadanie.

Zapewnienie może dotyczyć zarówno zadań realizowanych w roku bieżącym jak i w przyszłych latach, i może zostać udzielone na:

• projekty finansowane z udziałem środków pochodzących z budżetu UE oraz niepodlegających zwrotowi środków z pomocy udzielanej przez państwa członkowskie EFTA (dalej „środki europejskie”),
• wydatki bieżące lub inwestycyjne,
• programy wieloletnie.

Kontrolę przeprowadzono w Ministerstwie Finansów, gdzie sprawdzono zarządzanie środkami publicznymi w ramach udzielonych zapewnień, u sześciu wojewodów, którzy wnioskowali do Ministra Finansów o udzielenie zapewnienia oraz u siedmiu realizatorów.

Trudno stwierdzić, by wprowadzenie mechanizmu udzielania zapewnień finansowania lub dofinansowania przedsięwzięć z budżetu państwa przyczyniło się istotnie do realizacji założonych celów, czyli racjonalizacji wydatkowania środków publicznych i zwiększenia absorpcji środków europejskich.

Nie sprzyjała temu ani znikoma skala udzielanych zapewnień, ani niskie wykorzystanie środków z rezerw celowych objętych zapewnieniami na realizację projektów z udziałem środków europejskich. Zapewnienia obejmowały bowiem jedynie około 6 proc. środków rezerw celowych, w ramach których Minister Finansów udzielał zapewnień w latach 2010-2015. W tym samym okresie wykorzystanie środków z rezerw celowych objętych zapewnieniami na projekty finansowane z udziałem środków europejskich wynosiło średnio jedynie 35 proc. Oznacza to, że pozostałe niewykorzystane środki z rezerw były w nich blokowane.

Oceny tej nie zmieniają nawet pozytywne przykłady skutecznego wykorzystania instrumentu zapewnień, w tym przy remoncie mostu Łazienkowskiego w Warszawie po pożarze w 2015 r.

W związku z ustaleniami kontroli Najwyższa Izba Kontroli złożyła do Rzecznika Dyscypliny Finansów Publicznych dwa zawiadomienia, dotyczące pracowników Zarządu Dróg Miejskich:

• jedno zawiadomienie dotyczyło uczestnika postępowania o udzielenie zamówienia publicznego (radcy prawnego), który złożył po terminie oświadczenie o braku istnienia okoliczności powodujących wyłączenie go z tego postępowania,
• kolejne zawiadomienie dotyczyło zaciągnięcia przez Zarząd Dróg Miejskich zobowiązania ponad plan finansowy tej jednostki; potencjalnymi odpowiedzialnymi w tej sprawie są główna księgowa i/lub dyrektor Zarządu Dróg Miejskich.

Żadnych innych zawiadomień w tej sprawie NIK nie kierowała.

W dniu 14 lutego 2015 r. Most Łazienkowski w Warszawie uległ zniszczeniu w wyniku pożaru. Za cel przyjęto jak najszybsze przywrócenie przejezdności Mostu oraz sprawności położonych na nim sieci gazowych i ciepłowniczych. Minister Finansów - niespełna miesiąc po pożarze, tj. 10 marca 2015 r .  udzielił zapewnienia finansowania remontu Mostu. Miasto Stołeczne Warszawa -Zarząd Dróg Miejskich zawarło umowę na remont Mostu dnia 10 kwietnia 2015 r. Prace związane z realizacją umowy rozpoczęły się bezzwłocznie i zostały ukończone w terminie. Most został oddany do użytku jeszcze przed końcem roku, tj. 28 października 2015 r. Odbioru sieci gazowej  i ciepłowniczej dokonano odpowiednio 1 i 17 grudnia 2015 r.

Zapewnienie umożliwiało zaciągnięcie zobowiązania przed uzyskaniem środków w planie wydatków, na przykład w roku poprzedzającym realizację zadania, a jednocześnie wydłużało o ponad dwa miesiące termin na wystąpienie o środki z rezerw celowych. Dzięki temu możliwe było przeprowadzenie dużych bądź skomplikowanych przedsięwzięć. W analogiczny sposób mechanizm ten wykorzystywany był przez Ministra Finansów jako instrument zarządzania budżetem państwa, tj. poprzez:

• elastyczne podejście do konstytucyjnej zasady roczności budżetu,
• zaciąganie zobowiązań na przyszłe lata,
• rozszerzenie katalogu wydatków sztywnych.

Zaznaczyć należy, że uprawnienia te są porównywalne do kompetencji Sejmu i Rady Ministrów.

W ocenie NIK, funkcjonujący system udzielania zapewnień finansowania lub dofinansowania zadań z budżetu państwa był niekompletny. Nie opracowano szczegółowych regulacji dotyczących udzielania wszystkich zapewnień. Jedyną powszechnie obowiązującą regulacją było wydane przez Ministra Finansów rozporządzenie, które określa szczegółowy tryb składania wniosków o zapewnienie i wzór wniosku w zakresie projektów finansowanych z udziałem środków europejskich. Odnośnie tych projektów w Ministerstwie Finansów opracowano również procedury uruchamiania oraz przyznawania zapewnienia, które nie miały charakteru powszechnie obowiązującego. Minister Finansów nie skorzystał z uprawnienia wynikającego z art. 153 ust. 2 ustawy o finansach publicznych w zakresie pozostałych rodzajów wydatków, nie opracował również żadnych innych procedur dotyczących zasad i trybu udzielania zapewnień ich finansowania. Procesu pozyskania decyzji o zapewnieniu nie sformalizowano również w pięciu z sześciu skontrolowanych urzędach wojewódzkich.

System weryfikacji wniosków o udzielenie zapewnienia nie umożliwiał oceny wniosków według kryterium celowości. Skutkiem tego było udzielanie zapewnień na zadania, do realizacji których nie są one niezbędne. Na przykład na programy wieloletnie uchwalone uprzednio przez Radę Ministrów, możliwe do przewidzenia wydatki na zapobieganie i usuwanie skutków klęsk żywiołowych, czy też na wydatki roku bieżącego niewymagające przeprowadzenia postępowania o udzielenie zamówienia publicznego. Pomimo upływu sześciu lat od wprowadzenia mechanizmu zapewnień do ustawy o finansach publicznych, Minister Finansów nie opracował kryteriów weryfikacji wniosków o udzielenie zapewnienia wydatków bieżących, inwestycyjnych oraz programów wieloletnich. Nie uregulował również terminów granicznych w zakresie składania przez dysponentów części budżetowych wniosków o zapewnienia finansowania oraz ich rozpatrywania, co spowodowało pojawienie się ryzyka niezakończenia przedsięwzięć w terminie. Ponadto system weryfikacji wniosków nie zabezpieczał przed podwójnym ujmowaniem środków w planie dysponenta i rezerwie celowej objętej zapewnieniem.

Minister Finansów co do zasady rzetelnie planował i zarządzał środkami ujętymi w rezerwach celowych w zakresie dotyczącym udzielonych zapewnień. NIK zwraca jednak uwagę, że planowanie środków w ramach pozycji czterech rezerw celowych nie wynikało z przesłanek, określonych w art. 140 ust. 2 ustawy o finansach publicznych. Wskutek tego środki na zadania, związane z przeciwdziałaniem i usuwaniem skutków klęsk żywiołowych, możliwe do przewidzenia na etapie projektowania budżetu, ujmowano w rezerwach celowych zamiast w planach dysponentów części budżetowych. W ocenie NIK nałożony na dysponentów obowiązek niezwłocznego informowania Ministra Finansów o zmianie harmonogramu finansowego przedsięwzięć objętych zapewnieniem nie był wystraczającym narzędziem zarządzania środkami z rezerw celowych. Nie przyczynił się on w sposób wystarczający do uwalniania środków objętych zapewnieniem. Wątpliwości NIK budzi także celowość udzielania przez Ministra Finansów zapewnień na finansowanie programów wieloletnich. Możliwość taka, przewidziana w ustawie o finansach publicznych, stanowi zbędne mnożenie uprawnień Rady Ministrów do ich uchwalania.

W ocenie NIK niecelowym jest udzielanie przez Ministra Finansów zapewnienia finansowania lub dofinansowania programów wieloletnich. Już samo uchwalenie programu wieloletniego przez Radę Ministrów stanowi przyrzeczenie jego sfinansowania i zbędne jest powielanie tej czynności przez Ministra Finansów. Tym samym wprowadzenie do ustawy o finansach publicznych upoważnienia do udzielenia zapewnień na programy wieloletnie jest dublowaniem uprawnień Rady Ministrów.

 NIK wnioskuje o usunięcie tego uprawnienia z ustawy.

Wnioski wojewodów o wydanie przez Ministra Finansów decyzji o zapewnienie były zazwyczaj rzetelnie sporządzane. Najwyższa Izba Kontroli stwierdziła, że wojewodowie skutecznie wykorzystywali mechanizm zapewnienia finansowania lub dofinansowania wybranych zadań realizowanych przez jednostki budżetowe oraz jednostki samorządu terytorialnego. Niewystarczający nadzór nad realizowanymi przedsięwzięciami stwierdzono u dwóch z pięciu kontrolowanych Wojewodów. Nie wpłynęło to jednak negatywnie na osiąganie celów wyznaczonych w decyzjach o zapewnieniu finansowania tych zadań. 

Wnioski o uruchomienie środków z rezerw celowych składane przez wojewodów do Ministra Finansów były w większości zgodne z decyzjami o udzieleniu zapewnienia i uwzględniały faktyczne potrzeby realizatorów. Przedsięwzięcia objęte zapewnieniami zostały zrealizowane zgodnie z celami określonymi w decyzjach o zapewnieniu finansowania, podjętych przez Ministra Finansów. Pomimo stwierdzonych uchybień i nieprawidłowości ukończono zakładane etapy przedsięwzięć, a otrzymane w ramach rezerw celowych środki wykorzystano zgodnie z przeznaczeniem.

Minister Finansów nie prowadził wspólnej ewidencji obejmującej wszystkie decyzje o zapewnieniu finansowania lub dofinansowania, lecz dwie odrębne: dla zapewnień udzielonych na projekty finansowane z udziałem środków europejskich oraz dla zapewnień na pozostałe wydatki. Większość wojewodów nie prowadziło pełnej ewidencji uzyskanych zapewnień. W opinii NIK konieczne jest doprecyzowanie zasad ewidencji zapewnień dla jednostek budżetowych oraz wprowadzenie analogicznych zasad dla budżetu państwa w rozporządzeniu w sprawie szczególnych zasad rachunkowości.

Wnioski i uwagi NIK

W wyniku powyższych ustaleń Najwyższa Izba Kontroli sformułowania wnioski de lege ferenda :

• wyeliminowanie uprawnienia Ministra Finansów do udzielania zapewnień na programy wieloletnie,
• doprecyzowanie zasad ewidencji zapewnień dla jednostek budżetowych oraz wprowadzenie analogicznych zasad dla budżetu państwa,
• nałożenie obowiązku na Ministra Finansów do wydania rozporządzenia określającego szczegółowy tryb składania wniosków o zapewnienie.

Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 9 grudnia 2010 r. w sprawie wniosków o zapewnienie finansowania lub dofinansowania z budżetu państwa projektów finansowanych z udziałem środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej oraz niepodlegających zwrotowi środków z pomocy udzielonej przez państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (Dz. U. z 2015 r. poz. 1532)

Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 5 lipca 2010 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego, jednostek budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych, państwowych funduszy celowych oraz państwowych jednostek budżetowych mających siedzibę poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2013 r. poz. 289 ze zm.)